Osmanlı Astroloğu Takiyüddin
Bir Rasathanenin Yıktırılmasının AnlamıOsmanlı matematikçisi, teknoloğu ve astroloğu Takiyüddin'in (1521-1585) İstanbul'da kurmuş olduğu rasathane, bilimsel amaçlı bir rasathane olmasa bile, Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk ve önemli bir gözlem kurumuydu. Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa ve padişahın hocası Sadeddin Efendi'nin Sultan III. Murad'ı ikna ederek 1577'de kurulmasını sağladıkları bu rasathane, günümüzdeki Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü ile Rusya Başkonsolosluğu binalarını kapsayan alanda bulunuyordu. Bu rasathanedeki gözlem araçları, zamanın en büyük astronomu sayılan Danimarkalı astronom Tycho Brahe'nin (1546-1601) rasathanesindeki aletlerle eşdeğer nitelikteydi.
Takiyüddin üç yıla yaklaşan çalışma süresi içinde hem gök cisimleri ile ilgili önemli gözlemler yapmış, hem de gözlem aletlerini daha iyi hale getirmeye çalışmıştır. 16. yüzyıl dünya astronomisi göz önüne alındığında, Güneş parametrelerinin hesaplanmasında en doğru sonuçlara Takiyüddin'in ulaşmış olduğu bilinmektedir.
Batlamyus'un yer merkezli evren modeline bağlı olarak çalışan Takiyüddin'in rasathanenin kurulmasında bilimsel hedeflerinin bulunduğuna dair hiçbir kanıtın olmamasına karşılık, astrolojik hedeflerinin bulunduğuna dair kanıtlar vardır. Fala ve kehanete çok meraklı olan Sultan Murad III'e gözlemleriyle ilgili astroloji raporları vermiştir. 1577'de bir kuyrukluyıldız İstanbul semalarında göründüğünde, Takiyüddin, Sultan'a bu olgunun iyi gelişmeleri müjdelediğini ve Perslerle yapılan savaşta Osmanlıların başarıya ulaşacağına işaret ettiğini söylemiştir. Rasathanenin kuruluş amacının astrolojik olduğu konusunda şüphe yaratacak herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.
Bir Gecede Yerle Bir
İstanbul Rasathanesi'nin Takiyüddin'in yönetiminde sürdürdüğü bu çalışmalar, 1580 yılında feci bir sonla noktalandı. Padişahın emriyle rasathane bir gecede yerle bir edildi. Bilim Tarihi profesörü Sevim Tekeli, rasathanenin yıkılışıyla ilgili gelişmeleri, Tarih-i Ebu'l Faruk'tan şu şekilde aktarmaktadır:
“Biraz önce kuyrukluyıldız görünmüştü (1577). 1578 yılında da veba salgını başladı. Pek çok adam kırıldı. Halkın da şikâyeti çoğaldı. Saraydakiler bundan yararlandılar. Her nerede böyle bir rasathane kuruldu ise, orada felaketlerin birbirini kovaladığını, güya örnekleriyle kanıtlamaya çalıştılar. Padişah korktu ve rasathanenin yıkılmasını emretti. 1580 senesinde, Sultan Murad III, Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa'ya bir hattı hümayun gönderdi. Kılıç Ali Paşa aldığı bu emir üzerine bütün gözlem araçlarıyla birlikte rasathaneyi bir gecede yerle bir etti.”
Zamanın Şeyhülislamı Ahmet Şemseddin Efendi'nin rasathanenin kapatılması gerektiğine dair verdiği fetva metni ise bugünkü dilimizle şöyledir: “Gözlem yapmak uğursuzluk getirir. Evrenin sırlarını küstahça anlamaya cüret etmenin vahim sonuçları çok açıktır. Gözlem yapılan hiçbir memlekette mamur devletin tahrip olmadığı ve devlet yapısının zelzeleye uğramadığı görülmedi.”
Belki gelecekteki çalışmaların bilimsel bir nitelik kazanmasına etkide bulunabilecek bir kurum böylece yok edildi ve o tarihten 331 yıl geçtikten sonra, ancak 1911'de Osmanlı Devleti'nde yeni bir rasathane kurulabildi. (1868 yılında kurulan Rasathane-i Amire, daha çok bir meteoroloji istasyonu niteliğindeydi).
Eğer rasathane o zaman varlığını sürdürebilseydi, kendisi bilimsel amaçlarla kurulmamış olsa bile, Avrupa ile arasında bilimsel bakımdan henüz bir uçurum bulunmayan Osmanlı ülkesi, orada başlamış bulunan bilimsel devrim ile bu rasathanedeki çalışmalar aracılığıyla belki ilişki kurabilecekti.
