Rubu Tahtası - Osmanlı Bilgisayarı
Tarih boyunca zamanın belirlenmesi ve takvim hazırlanması konusunda bütün medeniyetlerde bilhassa hükümdarın maiyetinde belirli sayılarda müneccim ve onların yardımcıları bulunurdu. Bu, eski Çin'de, Mezopotamya'da, Mısır'da ve Yunan'da dahi böyleydi.İslam'la birlikte bu zaman belirlenmesi daha fazla ön plana çıktı. Özellikle namaz vakitlerinin tespiti ve belirlenmesi ve Ramazan ayları bayramların belirlenmesi için hem saatlere hem de takvime ihtiyaç duyulmuştur.
Müslümanlar, inançları gereği zamanı hassas bir şekilde tayin etmek azmini göstermiş, bunun neticesinde de mekanik saatlerin henüz bilinmediği devirlerde Usturlap, Rubu Tahtası ve Güneş Saatleri gibi aletleri kullanılmışlardır.
Doğrudan ölçme ve anında grafiksel değerlendirme yöntemine dayanan ve yıldız yakalayan veya yıldız konumunu ölçer anlamına gelen Usturlap (Astrolabe, Yorumcu logosunda simge olarak kullandığımız Usturlap hakkında bilgi için tıklayın), kültür birikiminin bir sentezi olarak geç Helenizm döneminde oluşur, sürekli gelişerek özellikle İslam Dünyasında en ileri bilimsel ve sanatsal değerine ulaşır.
Astronomik amaçlarla yapılan gözlemlerde kullanılan duvar kadranına Libne denir. Bu aletin taşınabilir şekli olan Rubu Tahtası (Kuadrant) ise özellikle muvakkitlerin (Güneş'e bakarak namaz vakitlerini bildiren kimse) kullandığı bir zaman ölçme aracıdır.
Stereometrik izdüşümlü geleneksel usturlap 13. yüzyılda dörde katlanarak Rubu Tahtası biçimine girmiştir. Bu değişimle birlikte dairesel usturlabın yapı, fonksiyon ve uygulanış şekillerine yeni unsurlar da katılmış olur. Rubu tahtaları 16. yüzyılda Osmanlı Devleti'nde çok sayıda zaman ve yön sorununun çözümünde başarıyla uygulanır.
Tahtadan imal edilen bu alet, yıldızların yükseklik ve zenit yüksekliklerini ölçmeye yarayan bir çeyrek dairedir. Aletle ilgili ilk bilgiler, Harezmi'nin Mefatih el-Ulum adlı eserinde yer alır. Rubu Tahtası üzerindeki zamaniye yayları ile gündüz zamanlarını bulmak mümkündür.
Aletin 19. yüzyılın sonuna kadar Osmanlı egemenliğindeki yerlerde kullanıldığı mevcut örneklerden ve yazılmış olan eserlerden anlaşılmaktadır.
Modern teknolojinin bir sonucu olarak günümüzde unutulmuş olan bu alet dairesel usturlabın aksine çok az tanınmış ve incelenmiştir.
Neden Osmanlı Bilgisayarı?Rubu Tahtaları, Türk-İslam Medeniyetinin astronomiye yaptığı katkıların doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Astronomi ve Astroloji adına birçok çalışmada bulunmuş olan ancak şu anda ismi unutulmuş birçok İslam bilgini bulunmaktadır. Bu insanların çalışmaları ve yazdıkları eserler batı dünyasında uzun yıllar ders kitabı olarak okutulmuş, yaptıkları batılı ilim adamlarına örnek teşkil etmiştir.
* Rubu Tahtası'nın arka yüzü yani Rub'u müceyyeb denen kısmı, Ortaçağ astronomisinde gerekli olan tüm matematiksel hesapların yapılabilmesine olanak sağlar.
* İki sayının çarpılması, bölünmesi, karesinin hesaplanması ve kök ya da küpünün alınması gibi işlemlerin hesaplanmasına yardımcı olur.
* Rubu Tahtası, sinüs, kosinüs, tanjant ve kotanjant gibi trigonometrik oranların değerinin bulunması ve yaylara ilişkin açıların hesaplanmasını da olanaklı kılar.
* Tüm bunların dışında Rubu Tahtası bazı özel astronomi ifadelerine ilişkin değerlerin anında bulunmasına yardımcı olur.
* Tüm bu karmaşık matematiksel özellikler, kullanıldığı çağın teknik olanakları da gözönüne alındığında, bu astronomi aletlerine yani Rubu Tahtalarına bir Osmanlı Bilgisayarı olma kimliği kazandırır.
Rubu Tahtası hakkında diğer bilgiler için İslam Ansiklopedisi (Türkiye Diyanet Vakfı) sitesini ziyaret edebilirsiniz.
